«ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ»: ΕΞΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΗΞΗ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

Ο ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ
(που η μητέρα του ήταν από την Κωμιακή)
ΓΡΑΦΕΙ, ΣΤΟ ΠΑΝΙ ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ,

ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΡΑΥΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ, ΕΣΤΙΑΖΟΝΤΑΣ ΣΤΟΥΣ ΗΡΩΙΚΟΥΣ ΑΝΩΝΥΜΟΥΣ, ΣΤΑ ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΑ ΘΥΜΑΤΑ, ΠΟΥ ΕΖΗΣΑΝ ΤΗΝ ΑΝΤΙΞΟΗ ΜΟΙΡΑ ΤΟΥΣ

ΚΑΙ ΕΣΒΗΣΑΝ ΜΕ «ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ»

«Άραγε... εμείς νικήσαμε;» αναρωτιέται πίσω από τα πρησμένα βλέφαρα η Φούλα, κοριτσόπουλο σχεδόν, την ώρα που χαρμόσυνες καμπάνες εκτοπίζουν τον ήχο θανάτου των βομβιστικών εκρήξεων.

Είναι καλοκαίρι του 1949, είναι το τέλος του Εμφυλίου, είναι η «Ψυχή Βαθιά»- ευχή και χαιρετισμός, σύνθημα του ΕΛΑΣ, κραυγή των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού.

Δέκατη τρίτη ταινία για τον Παντελή Βούλγαρη (Village). Το σενάριο γράφτηκε σε συνεργασία με την Ιωάννα Καρυστιάνη και διαβάζεται επίσης ως αυτοτελές αφήγημα (Εκδ. Καστανιώτης).

Προϊόν έρευνας πολλών ετών, που βασίστηκε σε γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, η «Ψυχή Βαθιά» αναγνωρίζει ήρωες και μετρά θύματα και στις δύο πλευρές. Δεν επιδιώκει «να γράψει ιστορία».

Αφηγηματοποιώντας όμως σελίδες από τον αδελφοκτόνο πόλεμο, παίρνει μέρος στον διάλογο που παραμένει ανοικτός για το τραυματικό κεφάλαιο του Εμφυλίου. Η ιστορία είναι παρούσα επιλεκτικά, με ορισμένα από τα πρόσωπα της εποχής (βασιλιάς, Σοφούλης, στρατηγός Βαν Φλιτ, φευγαλέος Ζαχαριάδης, ενώ ο Παπάγος που είναι κυρίαρχο πρόσωπο... απουσιάζει) και τα γεγονότα (υπεροπλία του Εθνικού Στρατού, ρόλος των Αμερικανών, στάση της Μόσχας, στρατοδικεία και εκτελέσεις), όπως συνήθως συμβαίνει στις απόπειρες μεταγραφής της σε μια άλλη γλώσσα- λ.χ. της τέχνης.

Το βασικότερο; Ο αφηγητής αποσπά πτυχές από τη μακρο-ιστορία και διαμορφώνει τη δική του μικροϊστορία κυρίως με όρους μυθοπλασίας. Τούτο δεν σημαίνει όμως ότι τελικά δεν τοποθετείται- έστω και έμμεσα, με εξομοιώσεις που προκαλούν εύλογα ερωτήματα απέναντι στον γενικό ιστορικό διάλογο. Έναν διάλογο για τα επίμαχα πραγματολογικά ζητήματα της περιόδου που παραμένει ανοικτός.
Ο δηλωμένος αφηγηματικός στόχος του Παντελή Βούλγαρη είναι «η ταινία να ενώσει και όχι να χωρίσει τους θεατές».

Στόχος που κατ΄ αρχάς επιτυγχάνεται με το βασικό θέμα. 1949, τρίτη χρονιά του Εμφυλίου, στον Γράμμο- πεδίο σκληρών και αποφασιστικών μαχών- δύο αδέλφια, ο Ανέστης 17 χρονών (Χρήστος Καρτέρης) και ο Βλάσης 14 (Γιώργος Αγγέλκος) έχουν στρατολογηθεί ως οδηγοί- ο Ανέστης από τον Εθνικό Στρατό, ο Βλάσης από τον Δημοκρατικό. Χουχλιάζοντας συνθηματικά σαν πουλιά θα συναντηθούν τρεις φορές.

«Ανέστη μου... Βλάση μου... Αγόρια μου... Θα ανάψω κερί για να ΄χετε ο ένας τον άλλον κι ένα κομμάτι ψωμί... Τον νου σας. Άτιμοι καιροί». Η μάνα, Ζαχαρούλα, η αδήριτη μήτρα. Η κοινή πατρίδα; Η αφηγηματική σταθερά. Με τον Ανέστη και τον Βλάση, ο αφηγητής δεν αφήνει την πλάστιγγα της ιστορίας να γείρει προς τη μία ή την άλλη πλευρά. Τον αδελφοκτόνο πόλεμο αντιστρατεύεται ο ακατάλυτος αδελφικός δεσμός. Ενδεχομένως και σε πείσμα του μεγαθέματος του πολέμου, του οποίου το άμεσο παρελθόν και το ευρύτερο ιστορικό παρόν αποσιωπούνται για λόγους αφηγηματικής οικονομίας (;).

Με άλλα λόγια. Το καλοκαίρι τού 1949 η έκβαση του Εμφυλίου έχει ήδη κριθεί. Παρά τις εντυπωσιακές επιτυχίες του, τον Απρίλιο του 1949, η επικρατούσα άποψη είναι ότι ο Δημοκρατικός Στρατός δεν μπορούσε να νικήσει.

Ο ιστορικός το γνωρίζει. Ο αφηγητής εμφανίζεται να το αγνοεί. Τουλάχιστον όσο του χρειάζεται για να μοιράσει ισότιμα απελπισία και αδιέξοδο, νίκες και ήττες, και στις δύο πλευρές. Στην «Ψυχή Βαθιά» η διήγηση αναπτύσσεται με άξονα τη συμμετρία, την αναλογικότητα και την εγγύτητα. Στρατιώτες και αντάρτες πολεμούν τόσο κοντά ο ένας στον άλλον ώστε στα διαλείμματα να συνομιλούν, ή να τρομάζουν εξίσου στο ενδεχόμενο το βόλι τους να χτύπησε συγχωριανό, φίλο ή αδελφό.

Η επαναστατικότητα, ενίοτε «θολή», των ανταρτών βρίσκει την αντίστιξή της στην απροθυμία των στρατιωτών- «πες τους ότι κουράστηκε ο στρατός, ανθυπολοχαγέ».
Εριφύλη Μαρωνίτη, ΤΑ ΝΕΑ, 17 Οκτωβρίου